Rob van Hoesel is een gevestigd grafisch ontwerper, afgestudeerd aan de Bredase kunstacademie St. Joost. Als jonge hond startte hij in 2005 een 'goedkoop' ateliergebouw dat op de slooplijst stond: Electron. Hij ontmoette er gelijkgestemden, kon er exposeren. Het gaf zijn carrière een kickstart. Nu heeft hij, naast een succesvol bureau, een uitgeverij en verschillende grote projecten en prijzen in binnen- en buitenland op zijn naam staan.

Voor Rob en andere starters zijn 'goedkope' ruimtes als Electron van groot belang. Kunstenaars en creatievelingen als hij zitten immers niet in de meest lucratieve sector. En nog vaak geframed als 'hobby', omdat het nu eenmaal niet zonder subsidie kan. En tja, nu de woningnood zo hoog is en grondprijzen zo duur zijn, dan is die mooie tijd van 'goedkope ruimte' voor kunstenaars en andere hobbyisten misschien toch echt wel voorbij... 

Zitten Rob en al die andere kunstenaars echt zo 'goedkoop' als we denken? Of is er meer aan de hand?

Humuslaag 

In broedplaatsen kunnen creatieve pioniers elkaar ontmoeten, experimenteren, ervaringen uitwisselen en dingen uitproberen die nog niemand eerder gedaan heeft. Terwijl publiek al mag toekijken. Dat stimuleert inspiratie, kennisoverdracht, vernieuwing, samenwerking, ontmoeting. 

Hoe kan jouw animatie de volgende clip van de Staat (uitgeroepen tot beste videoclip ooit) worden: door je jarenlang te blijven ontwikkelen richting het onbekende. Te besparen op alles dat niet over je werk gaat. Geen duur kantoor, geen receptie, geen zware backoffice. Maar een goedkoop, rauw atelier. 

Broedplaatsen zijn niet alleen voor jongeren. Aanwezigheid van verschillende generaties is super belangrijk. Afkijken van de meester of je als oude rot in het vak laten inspireren door nieuwe generaties; diversiteit maakt je broedplaats sterk en open minded.  
​
Kortom: broedplaatsen zijn laagdrempelige omgevingen van vrije creativiteit, die als een humuslaag werken voor de creatief sterke stad.

Illustratie: Daan Snels

Gentrifiwatte?

In 2002 publiceerde de Amerikaanse socioloog Richard Florida ‘The Rise of the Creative Class’, wijzend op het belang van creatieve industrie voor de lokale economie. Zijn redenering: een stad met een levendig creatief klimaat zal aantrekkelijk zijn voor bezoekers, inwoners en bedrijven. Ondernemers vestigen zich graag in zo’n bruisende omgeving. Dat leidt tot werkgelegenheid, inkomsten en nieuwe bewoners en bezoekers die hun geld spenderen in de stad. Helemaal top toch! 

Florida's theorie sloeg aan bij beleidsmakers en politici. Met in het achterhoofd het idee dat cultuur een vliegwiel is voor een nieuwe economische orde, werd in steden ruim baan gegeven aan het faciliteren van creatieve makers. Oók in Breda, waar de gemeente onder meer investeerde in de Triple O Campus. De creatieve industrie werkt daar nauw samen met overheid en het onderwijs. Én, in het Havenkwartier van Breda. 

OVERSLAG festival, georganiseerd door Electron (2019)
v.l.n.r. boven: Atelier Lian Verhoeven, Klaarlicht - Marc Joosen, Kop - Meike Kerstholt, ATLAS - Laura Schipper, Graphic Matters - Dennis Elbers, Brack / Bliksem - Merijn Dietvorst, Bredase Bomen - Tim van den Burg, POB - Herman Sibon, Pier15 - Rinse Staal, Schipper Alex, IDFX (Marijke Hooghwinkel, Poppodium Phoenix Peter Westerlaken,   Electron - Jop Gillissen, Theater Tiuri, ATLAS - Stijn de Geus, Electron - Lisette Spee, Frank Bouwkamp, Fotografie: Nick Franken | Set dresser: Juup Luijten

Hoe Placemaking (onbedoeld) bijdraagt aan gentrificatie

Kunstenaars en pioniers krijgen vaak tijdelijk rauwe en leegstaande ruimte die op de lijst staat om gesloopt of herontwikkeld te worden. Enerzijds zijn zij het meest flexibel en snel tevreden met rauwe en slecht gefaciliteerde ruimte. Maar ook maakt hun creatieve aanwezigheid de plek weer interessant en hip. Het leidt tot opwaardering van die plekken die nu aantrekkelijker, levendig, populair zijn. Met als gevolg dat waarde van die ruimte stijgt en die meer oplevert voor investeerders en ontwikkelaars.  

Lang zagen weinig mensen de schaduwkant van deze ontwikkeling. Hipsters waren en zijn een belangrijke doelgroep die door deze gebieden ontstond en grote invloed hebben op de bedrijfswereld. Een beetje hip bedrijf heeft minstens een speeltuin met kunstgras, picknickbanken en biertaps in haar bedrijfskantine om de creativiteit van de medewerker te voeden. 

Anders dan bij die hippe bedrijven, zijn in de speeltuinen van de broedplaatsen ook bezoekers en bewoners welkom. Zo profiteert iedereen van deze vorm van  gebiedsontwikkeling. En zodra de gemeente het marktconform kan verkopen aan de projectontwikkelaar, kan dié het weer doorverkopen aan de hipster met de goede baan.  En de kunstenaar trekt door naar het volgende rafelrandje van de stad. 

Toch?

Er gaat hier iets mis: de rafelrandjes van de stad raken op en een high-end monocultuur ligt op de loer. Om te snappen wat er gebeurt, gaan we terug naar 2005.

Dat jaar vestigen een aantal initiatieven en kunstenaars zich dankzij de gemeente in de lege hallen van de voormalige fabriek Electron in Belcrum, Breda. Het gebouw staat aanvankelijk op de nominatie om gesloopt en herontwikkeld te worden, maar met steun van de gemeente transformeert die uiteindelijk toch tot culturele broedplaats, met een geoptimaliseerd publieksprogramma en ruimtegebruik.  

Een paar meter verderop helpt in 2003-2005 een consortium van ontwikkelaars de gemeente met het huisvesten van theatermakers en pionierende creatieve ondernemers in het naastgelegen Klavers-Jansen. Je kunt het kennen van onder andere Podium Bloos, Theaterwerkplaats Tiuri, The Scene en poppodium Phoenix. Maar ook andere, kleinere makers konden er veel 'cultuur maken' en creatief ondernemen. 

In 2013 wijst de gemeente op dappere wijze het Haveneiland aan de Veilingkade aan als ‘regelarme zone’. Pioniers kregen er de vrijheid om er nieuwe initiatieven te ontplooien binnen een aantal basisregels. Ook die boeken successen met STEK, Belcrum Beach en Pier15.

​Op een zeker moment in 2020 bevonden zich in het gebied 30 creatieve pioniers, 2 theaterwerkplaatsen, 15 theatermakers, 8 podia, 5 oefenstudio's, 1 urban dansschool, 3 broedplaatsen, 2 galeries, 4 expositieruimtes, 1 stadsstrand, 1 lokale brouwer, 9 Blind walls, ​1 grafische werkplaats en ruim 50 kunstenaars en 40 ateliers. 
​

Placemaking succesvol

Er is veel creatief, cultureel en maatschappelijk kapitaal opgebouwd. De no-go-area wordt een lets-go area. Dat kapitaal uit zich in populairiteit van het gebied, waardevolle sociale contacten voor bewoners. Het boost het zelfvertrouwen van experimentele pioniers. Citymarketing kan er geen genoeg van krijgen en bij goed weer zijn dit de plekken voor je beste profielfoto. Wie voorbij dat stralende decor kijkt, ziet óók hoe hier dappere koppen zitten die zichzelf de uitkering uit weten te ondernemen. Jongeren die hier vanuit de banenafspraak aan de slag kunnen en zichzelf mogen zijn. Mensen die eenzaam en verlegen waren, bloeien hier op als technicus, handyman, host of curator.

Dat al die waarde niet naar een excel-sheet vertaald kan worden, lijkt dan nog weinig relevant. 

De hoogste prijs = de hoogste tijd

Dan breekt de tijd aan om die waarde in te wisselen voor datgene wat het meeste oplevert voor de eigenaar en de projectontwikkelaar: hoogwaardige woningen en kantoorruimte. ​Natuurlijk is er de 'minimaal vereiste sociale woningbouw', maar met deze percentages kan 'creatief' worden omgegaan.  

De pionier heeft met goedkope ruimte en vrijheid zijn kans inmiddels ruimschoots benut, zo is de opvatting. "Het was immers tijdelijk". Met wat powerplay en pittige controles is elke kaart weer snel leeg te vegen. Dit verschijnsel maakt deel uit van gentrificatie. De meeste traditionele ontwikkelaars en burgers zien dit oprecht als een 'logisch gevolg'. De meesten valt het niet eens op.

Lees meer over gentrificatie in Amsterdam Noord >

Illustratie: Daan Snels

Shifting Baseline Syndrome: vliegjes op een autoruit

Het verdwijnen van 'maatschappelijk vastgoed' gaat zo langzaam, dat je het niet eens doorhebt. Onderzoeker Arie Lengkeek noemt dit het ‘Shifting baseline syndrome’: rampen die zich zo langzaam voltrekken, dat we ze niet waarnemen. Zoals men de ontdekking deed dat, na een lange autorit door Frankrijk, nauwelijks meer vliegjes meer op de voorruit van de auto bleef plakken... Omdat de biodiversiteit in Europa schrikbarend was afgenomen. 
​

> luister hier naar Arie Lengkeek over zijn onderzoek naar maatschappelijk vastgoed.

Illustratie: Daan Snels

Nu worden in andere delen van Nederland en de wereld de schadelijke gevolgen van gentrificatie steeds beter gezien. De tweedeling groeit: voor mensen met minder geld is minder ruimte. 

Ook Richard Florida zegt er iets bijzonders over:  "Ik ben te optimistisch geweest," zei Florida in een telefonisch interview met Parool. Inmiddels is zijn nieuwe boek uit, The new urban crisis, een titel die niets aan duidelijkheid te wensen laat. "Een wake-upcall," zegt hij zelf. Florida's evangelie heeft zich echter al diep geworteld in opvattingen van lokale beleidsmakers. Rinske Brand is ook een absolute kenner op dit front, maar vaak is hun informatie wetenschappelijk geformuleerd en niet altijd te volgen voor een leek. 

We kunnen het tij keren, maar hoe? Allereerst door goed en begrijpelijk te informeren over wat er gebeurt. Vandaag de eerste twee opvattingen die we hier rechtzetten:

Opvatting 1 

"Gentrificatie is onvermijdelijk, jullie waren tijdelijk." is een veelgehoorde opvatting, als een natuurverschijnsel. Maar het is toch echt een opvatting waar we op kunnen bij sturen. Maatschappelijk vastgoed verdwijnt uit de wijk, omdat we die ruimte meeverkopen aan de hoogste bieder. Daardoor stijgt grondwaarde, et voilà: grond wordt duurder waardoor er ook weer een hogere opbrengst (= dure huizen / kantoren) nodig is. In een tijd waarin maatschappelijke verantwoordelijkheid belangrijker is dan winstgroei, is dít een vicieus cirkeltje om te doorbreken.

Opvatting 2 

"Projectontwikkelaars zijn niet te vertrouwen, maar burgers hebben er helemaal geen verstand van." Naar rijksbeleid van de afgelopen jaren hebben gemeenten hun panden afgestoten, verkocht, gesloopt en herontwikkeld als 'hoogwaardiger' vastgoed. Het levert hen geld op voor de gemeentelijke schatkist. En niemand die zo goed kan omgaan met algemene middelen als de gemeente zelf, toch? In tijden van een terugtrekkende overheid die steeds minder in contact staat met de burger, bieden burgerinitiatieven kansen die het waard zijn te verkennen.    
​

> Lees hier meer over hoe Richard Florida's zijn eigen ​Rise of the Creative Class overziet >

 Het tij keren? Hoe dan?

Leuk allemaal, maar wat moet jij er nu mee? Gentrificatie lijkt soms een evil vorm van rocket science dat overal maar voortwoekert, ook in gezellige provinciale steden als Breda. Gentrificatie op zich zelf is niet slecht. Maar wil je wat doen, en weet je niet waar te beginnen? Laat je niet uit het veld slaan door burgerlijke machteloosheid of economische onwetendheid. Je morele kompas en je stem is genoeg om bij te sturen op beleidsdoelen, zodat gebouwd wordt waar behoefte aan is. 
​
​Culturele broedplaats Electron heeft net als een aantal andere pioniers in het Havenkwartier een toekomst. Er zijn bottom up manieren die laten zien hoe je ruimte kunt teruggeven aan de stad. Gesterkt door vele voorbeelden in het land kan ruimte maatschappelijk worden ontwikkeld, mèt, vóór en dóór bewoners en gebruikers. Waarbij de opbrengst bijdraagt aan het betaalbaar houden van de voorziening. 
​
De aanwezigheid van sociaal maatschappelijke publieksfuncties heeft positieve gevolgen voor de samenleving, die niet altijd in een excel-formule passen. Zulke ontmoetingsplekken werken om eenzaamheid tegen te gaan, om sociale veiligheid te creëren, om, met creativiteit je vertrouwen, zelfredzaamheid en participatievermogen te vergroten. Peperdure maatschappelijke problemen zijn te voorkomen, die de korte-termijn-winst op de verkoop van vastgoed ruimschoots overstijgen.

Meer weten? schrijf je in voor onze nieuwsbrief of volg Havenkwartier.076. 

interessant: In september 2022 boden de Raad voor Volkshuisvesting & Samenleving (RVS) en het College van Rijksadviseurs (CRa) het gezamenlijke advies ‘Ruimte voor Ontmoeting’ aan minister Hugo de Jonge (Volkshuisvesting) aan. Daarin pleiten zij voor meer sociale ontmoetingsruimte in wijken en buurten. Momenteel is op lokale schaal Verbeter Breda actief bezig met Pact 3, waarin dezelfde opvattingen zijn ontstaan. En Initiatieven als het Wijkpaleis, LSAbewoners, TAC Eindhoven, NYMA en tal van anderen bewijzen dat vastgoed niet voorbehouden is aan een terugtrekkende overheid.  

Broedplaats kopen? Working on it -  klik hier >

Gelukkig gebeuren er ook goede dingen! 

​De culturele broedplaats heeft in het Havenkwartier een toekomst, en Electron laat graag zien hoe dat kan. Gesterkt door landelijke voorbeelden, bestaat de formule waarbij de stichting zelf aan de slag gaat. Samen met huurders en betrokkenen kan het huidige pand en de grond worden gekocht en ontwikkeld, waarin winst bijdraagt aan het betaalbaar houden van het culturele broedplaats programma. 

Het is niet alleen een kwestie van afkijken. Broedplaats Electron kan rekenen op hulp van Kunstloc, specialisten en BigPicture met Yvette Govaert. Ze is één van de grondleggers van BlueCity Rotterdam, een dappere circulaire ondernemersgemeenschap die zich vestigde in voormalig zwembad Tropicana. Met haar is Electron de samenwerking aangegaan om een ontwikkelplan te gaan maken voor de Bredase broedplaats.  

Electron gelooft in steward ownership. In een cultureel-creatief Havenkwartier mét alle andere succesmakers van het gebied. Waar grenzeloze ideeën ontstaan waar de hele stad van profiteert. Slaagt het niet? Of neemt belangstelling af? Geen man overboord. De gemeente houdt het eerste terugkooprecht. Zo is het ook in Rotterdam geregeld met het Wijkpaleis, in Nijmegen met het NYMA-terrein. En zo kan het ook in Breda.   

En slaagt het niet, of neemt de belangstelling na verloop van tijd af? Dan is er geen man overboord. De gemeente houdt het eerste terugkooprecht. 

In Breda dringt inmiddels de tijd. In Havenkwartier zijn voorbereidingen voor een nieuwe hippe wijk in volle gang. Atelierwoingen gaan 800.000 euro kosten. In afwachting van beleid houden de oorspronkelijke gebruikers en placemakers er met kortlopende subsidies en antikraak contracten het hoofd nauwelijks boven water. Sommigen zijn al gedwongen vertrokken. En dat terwijl zij nou juist het gebied haar maatschappelijke meerwaarde gaven die niemand in de oude plannen had voorzien.

Wil je op de hoogte blijven van al deze ontwikkelingen, meld je dan hier aan voor de nieuwsbrief van Electron. 

• Over de auteurs
• Interessante links
• Artikel 2# coming up

<

>

Lisette Spee

Creatief directeur Electron

Hyperlokaal  broedplaats ontwikkelaar en beeldmaker. Dol op het diepere speurwerk naar soortgelijke ontwikkelingen en  er redelijk zeker van dat het kan. 

Edine Wijnands

Schrijver en journalist

Woont op een steenworp afstand van Havenkwartier, schrijft voor diverse media. Is goed op de hoogte van de ontwikkelingen in Breda en assisteerde Lisette bij dit artikel. 

Deze reeks artikelen wordt mede mogelijk gemaakt dankzij de steun van Kunstloc Brabant. Illustraties door StudioSnels. Artwork in header: Mel Chan

Er zijn eindeloos veel bronnen te noemen die inspireerden tot dit artikel. Enkele links waarop je verder kunt lezen:
​

1. ​One World "Florida heeft sindsdien zijn theorie afgezworen als onzin, maar dat lijkt toch niemand te stoppen." Sander Philipse 20-03-2018
2. Arie Lengkeek en LSAbewoners over maatschappelijk vastgoed
3. Arie Lengkeek op Spotify over zijn onderzoek naar maatschappelijk vastgoed
4. Rinske Brand schrijft regelmatig vooruitstrevende artikelen over gentrificatie en gebiedsontwikkelingen
5. Stadsmakersonline.nl is een open platform waar 'stadsmakers' samenkomen en informatie uitwisselen.
6. Creatieve Hubs.nl is een platform waar broedplaatsen en creatieve hubs samenkomen en informatie uitwisselen.
7. Verdedig Noord - Massih Hutak schrijft rake columns voor het Parool over gentrificatie die je hier kunt lezen. Ook zijn unieke 'Designer fiets' video over gentrificatie moet je gezien hebben.  

In het volgende artikel (komende lente) zullen we dieper ingaan op de oplossingen en toepassingen om culturele broedplaatsen als maatschappelijk vastgoed te behouden.  Wil je op de hoogte zijn als dit artikel wordt gepubliceerd? Meld je dan aan voor de nieuwsbrief.